وقتی هلاکو خان به بخش های مهم آسیا و ایران مسلط شد درسال ۶۵۶هجری قمری شهر خوش آب و هوا و سرسبز مراغه در دامنه های سهند را پایتخت ایران کرد و به آبادانی این شهر و تبریز پرداخت.
خواجه نصیر الدین طوسی در پنجم اسفند ۵۷۹ هجری شمسی که به عنوان روز ملی مهندس نام گذاری شده در طوس تولد یافت و ۷۵ سال زندگی پر جنب و جوشی داشت.همزمان با انتخاب مراغه به عنوان پایتخت ایران، خواجه نصیر به آذربایجان آورده شد.
وی درمراغه این شهر کهن و تاریخی دست به ابتکارات زیادی زد. ابتدا با آوردن دانشمندان و منجمان و ریاضی دانان به تألیف کتب‌ علمی و ستاره شناسی پرداخت و سپس به ساخت رصد خانه ی مراغه از محل موقوفات‌ سرزمین های ایلخانی همت گمارد و رصد خانه ای در دوازده سال ساخت که از نقاط مختلف عالم به آن روی آوردند و قرن ها مرکز مطالعات نجوم وستاره شناسی در شرق عالم بود.
 در کنار این رصدخانه، علاوه بر ایجاد تاسیسات و نصب ابزارآلات نجوم، منازلی برای اقامت دانشمندان مهاجر ساخته شد و با ایجاد مدارس علمی کوشک هلاکو خانی سر برآورد.

خواجه نصیرالدین در این مدارس علمی با کمک سایر ستاره شناسان، جداول بسیار دقیقی از حرکت سیاره ی راه انداخت که یک مدل سیاره ای بروز شده و و انتقاداتی از مکتب نجوم بطلمیوسی بود.

بطلمیوس، دانشمند یونانی بیش از دو هزار سال پیش، با مشاهدهٔ حرکت ظاهری ماه و خورشید، به این نتیجه رسید که زمین، در مرکز عالم قرار دارد و اجرام آسمانی دیگر به دور آن می‌گردند.
در کنار رصدخانه ی مراغه کتابخانه ای با ۴۰ هزار جلد کتاب شکل داد و با نوشتن مقالات‌ علمی در زمینه مثلثات،هندسه و نجوم و ریاضی در شکوفایی این علوم تأثیر شگرفي گذاشت که  بعد ها بر نظریه خورشید مرکزی کوپرنيک تاثیر داشت.

وی به اختراع و نصب ساعت آفتابی در مراغه پرداخت که هم اکنون نماد آن در این شهر به  کانون بازدید گردشگران تبدیل شده است.
این دانشمند همچنین زیج ایلخانی را شکل داد که امروزه در کتابخانه ملی پاریس به دید دانشمندان جهان گذاشته شده است. به این ترتیب خواجه نصیر و دانشمندان مکتب نجوم مراغه به شکل‌دهی کامل ترین رصد خانه ی نجومی به معنای کامل همت گماشتند که آوازه ی آن  جهانی شد که بعد ها رصد خانه های سمرقند، چین، نیکو براهه، کپلر در اروپا با الهام از رصد خانه ی مراغه ساخته شدند.
وقتی (بروکلمن آلمانی)  پس از تحقیق تأثیر گذاران نجوم جهان نوشت: که خواجه نصیر در مراغه اذریابجان مکتب بزرگ نجوم و ستاره شناسی را با  الهام از علوم اسلامی شکل داد و مشهور ترین حکیم و ریاضی دان و ستاره شناس جهان در قرن هفتم خواجه نصیر است توجه جهانیان به نقش خواجه و رصد خانه ی مراغه دوچندان شد.

خواجه در سیاست و فقه و اخلاقیات نیز استاد بود و آثار علمی و مقالات او در این حوزه  به صد ها عنوان می رسد که  تأثیر علوم قرآنی در فکر و اندیشه و اخلاق خواجه کاملا هويدا ست و به قول علامه‌ حسن زاده ی آملی قلم و قدم و سياست  علمی خواجه نصیر با الهام از قران برای رضا ی خدا و خدمت به خلق خدا بود.

چون خواجه به هندسه اشتیاق زیادی داشت در طراحی مهندسی و معماری در مراغه و اذربایجان شیوه ی جدید معماری را بنیان نهاد که بهره گیری از هندسه در طراحی معماری، احداث ساختمان های بلند، نما سازی  پس از اجرای ساختمان، نصب کاشی های زیبا و توجه به اقلیم و اب و هوا و خاک موجب رستاخیز معماری اسلامی _ آذربایجانی شد که نماد آن در ساخت ارک علیشاه تبریز، سلطانیه زنجان و تخت سلیمان تکاب که در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفته اند  به عنوان نگین معماری جهان نام برده می‌شوند.
به همین مناسبت روز پنجم اسفند مصادف با ۸۲۱ سالگی تولد خواجه نصیر در ایران روز ملی مهندس نام گذاری شده است. در واقع مهندس از نظر خواجه نصیر فرد کاردانی بود که علم هندسه را خوب بداند و مهندس حسابگریست که برای هر مشکلی، بهترین راه حل را ارائه نماید و در یک جمله مهندسی همان نوآوری، ابتکار، خلاقیت و به کار بردن علوم و فنون به منظور طراحیست و تحقیق و توسعه، طراحی، ساخت، تولید و مدیریت و به کار اندازی و بهره برداری هر نوع کار اثر بخش از ویژگی  های علوم مهندسی است.
خوشبختانه در کنار افتخار اقدامات علمی و مهندسی خواجه نصیر ،دانشگاه تبریز از جمله مهم ترین مراکز علمی و مهندسی است که در تاریخ معاصر ایران می درخشد و دانش آموختگان آن در شکل گیری صنایع وماشین سازی و ادوات کشاورزی وسازمان نظام مهندسی ساختمان و معدن و کشاورزی تبریزخوش درخشیدند که امروزه بعد ازتهران، قدرتمندترین نظام مهندسی ساختمان ایران است و تبدیل تبریز به شهر اروپایی ایران و دومین شهر برج ساز، تلاش مردان در خور ستایش و بزرگیست که در عمران و ابادانی این بخش از سرزمین پهناور کشورمان کوشیدند که روز مهندس را به همه ی این مهندسان سخت کوش و زحمت کش در عرصه های فنی و مهندسی و عمرانی و ساخت و ساز تبریک و شاد باش می گوییم.

محمد فرج پور باسمنجی

586