اما شیفتگان خدمت را از کجا می‌توان شناخت؟
هوسله در پاسخ این پرسش هفت نشانه را بیان می‌کند:
•نخست؛کفّ نفس و خویشتن‌داری؛ یعنی هر کاری از دست او برمی‌آید و توانایی انجام آن را دارد، دوست نداشته باشد انجام دهد.
•دوم؛ تنها در پی فرمان دادن به دیگران نباشد، بلکه اطاعت کردن از دیگران را هم آموخته باشد.
•سوم؛ اطاعتی که از دیگران می‌خواهد به لحاظ اخلاقی و عقلانی به سود آن‌ها باشد.
•چهارم؛ در صورت تحقق اهداف و یا ناکامی از دستیابی به آن‌ها قدرت را واگذار کند یا استعفاء دهد، نه این که مجبور به استعفا شود.
•پنجم؛ پاس حقیقت را داشته باشد.
•ششم؛ وجدان اخلاقی خود را پایمال نکند و در نهایت مصالح کل کشور را در نظر بگیرد، نه مصالح باند و جناح خود.
استاد فقیدمان زنده یاد دکتر  «داود فیرحی» نیز در  «فقه و سیاست در ایران معاصر» و در ملاحظاتی در باب نظام سیاسی می نویسد:
 حکومت خوب یا بد تأثیر عمیق بر کیفیت زندگی مردمان دارد. قانون عادلانه راهی را باز می کند  تا به وسیله آن، توانگری و امید به زندگانی در جامعه به وجود آید. برعکس، قانون ظالمانه فقر و مرگ می گستراند. این نکته مهم است که هر انسانی و جامعه ای فقط یک بار عمر می کند. هرگز این حق را نداریم که این زندگی تکرارناپذیر را با خطا و خطرهای جبران نشدنی پر کنیم.
شکل و نهادهای حکومت چندان هم مقدر و از پیش تعیین شده نیستند و ما همواره، به تناسب زمان و مکان و شرایط، امکان بازسازی و ترمیم آن ها را داریم. تغییر و ترمیم نهادها و قوانین سیاسی هیچ تعارضی با اصول مذهب و کلام و فقه سیاسی جوامع ندارد. بنابراین، هر فرد و جامعه ای مسؤولیت دینی/اخلاقی در باب چگونگی حکومت در زمانه خود دارد، به گونه ای که دین او متهم به ناتوانی در اداره جامعه اش نشود.
از جمع بندی عرف، عقل و علم، این برون داد حاصل می شود که دولت‌ها به معنای عام آن در برابر ملت هایشان، تنها نقش «کارگزار»ی را دارند که باید تمامی مساعی جمیله خود را معطوف و صرف تحقق خواسته ها، عملیاتی سازی نظر آن‌ها و پشتيبانی یشان در رسیدن به آمال و آرزوهایش کند.
در هیچ نظام دموکراتیکی دولت ها نمی توانند و حق آن‌ را ندارند که نقشی غیر از آن‌چه گفته شد، برای خود قائل باشند. اعتبار دولت ها به آرای مردم است و این مهم تا زمانی باقی است و دولت مشروع است، که مقبول باشد . دولت‌ها خواسته ها و نظرات مردم را از طرق مختلف جمع آوری می کنند. در جوامع مردم سالار نهادهای مدنی جمع آوری، برنامه سازی و طرح های عملیاتی سازی خواسته های رای دهندگان را در مقام نمایندگی مردم برعهده می گیرند و آن‌را به رای و نظر مردم می گذارند که چنان‌چه مقبول افتاد، دولت را در اختیار می گیرند.
آن‌چه دولت‌ها از مردم دریافت می کنند دو اختیار اعمال قدرت مشروع برای اجرای تعهدات و تنظیم گری امور اجتماع طبق قانون است و غیر این نیست.

دولت‌ها موظف و موکلف اند تمام حقوق ملت را پاسداری و ضمانت کنند و حق تعرض و یا تعطیل هیچ یک از حقوق مصرح بویژه در قوانین اساسی را ندارند.
حق حاکمیت مردم در بسیاری از اسناد بین‌المللی حقوق بشر مورد تأکید قرار گرفته و اِعمال این حق از طریق برگزاری انتخابات آزاد و منصفانه پیش‌بینی شده است. موجودیت نظام حاکم منحصراً از آرای ملت نشأت می گیرد.
نیاز به معاشرت و همدلی با افراد دیگر جامعه، از اساسی ترین نیاز های بشر است. خداوند عزوجل «آزادی» را در انسان به ودیعه گذاشت تا انسان بتواند با اختیار خود، در هر زمان و مکانی به انسان های دیگر بپیوندد، تا بتوانند برای تبادل دیدگاه ها و بیان مطالباتشان، اجتماعات قانونی موقتی تشکیل دهند.
در نظام های امروزی نهادهای مدنی تجمیع آرا و نظرات مردم و پیش بری آن‌ها را برعهده دارند. از شاخص های اصلی و اساسی در سنجش ميزان توسعه يافتگی يك جامعه ، وجود و حضور قوی نهادهای مدنی از جمله احزاب ، و چگونگی رابطه آن‌ها با " قدرت " و قدرت با آن‌هاست .نهادهای مدنی در همه ی جوامع و همه ی اموری كه به مردم و منافع آن‌ها باز مى گردد ، و يا آنرا تامين و پاسداری می كند ، كاركردی محوری دارند.
از جمله رهبران و فلاسفه معاصر که به اصل « مردم سالاری و دمکراسی» اعتقاد داشتند، مرحوم امام (ره) اند.
«اکثریت هرچه گفتند آرای یشان معتبر است، ولو به ضررشان باشد. شما ولی یشان نیستید که بگوئید به خلاف و ضررشان هست و من نمی توانم بکنم. شما وکیل آن‌ها هستید، وَلی آن‌ها نیستید. بر طبق آن طوری که خود ملت مسیرش است، شما هم خواهش می کنم از اشخاصی که ممکن است یک وقتی یک چیزی را طرح بکنند که این طرح برخلاف مسیر ملت است، از اول طرحش نکنند، لازم نیست هر مطلب صحیحی را این‌جا گفتن، شما آن مسائلی که مربوط به وکالَتِ تان است، آن مسیری که ملت ما دارد، توی آن مسیر، راه بروید ولو عقیده یتان این است که این مسیری که ملت رفته خلاف صلاحش است، خوب باشد، ملت می خواهد این طور بکند به من و شما چه کار دارد، خیر و صلاحشه می خواهد. ملت رای داده است. رای که داده معتبر است. در همه ی دنیا، رای اکثریت، آن‌هم یک همچنین اکثریتی» - در تشرف منتخبان مجلس خبرگان رهبری، ٢٧ مرداد ١٣۵٨
با درنگ در اندیشه و آرای سیاسی امام خمینی (ره) در می یابیم که ایشان به مردم سالاری و دمکراسی اعتقاد داشتند و بر این باور بودند که مردم دارای حق مشارکت سیاسی و انتخاب مسوولان و تصمیم گیری و نظارت بر عملکرد زمام‌داران هستند و به علاوه مردم دارای حق رفاه، امنیت و آموزش و پرورش از نظام سیاسی می باشند و حکومت موظف است این امور را برای مردم فراهم کند.

رئوف پیشدار
استاد دانشگاه
586