وقت نیوز - در کشور خشک و نیمه خشکی مثل کشور ما، حسابداری آب و ارزشگذاری قطره های آن برای توسعه ی پایدار، باید مورد توجه جدی برنامه ریزان قرار گیرد.
چکیده:
به منظور تحقق دیدگاه های وزیر محترم نیرو و به منظور استقرار نظام حسابداری ملی آب، حوضه آبریز دریاچه اورمیه به دلیل حساسیت موضوع و اولویت های دولت، به عنوان پایلوت انتخاب و با نگرش ویژه به مصرف آب در بخش کشاورزی، مطالعه اثر بخش برای تامین حقابه زیست محیطی دریاچه اورمیه انجام شد. سیاست کاهش 40 درصد مصرف آب در کنار تثبیت سطح زیر کشت و تولید با توجه به نیازهای معیشتی هر سه زیر بخش کشاورزی، صنعت و خدمات، با اولویت ارزش اقتصادی آب و تحقق اهداف قانون افزایش بهره وری در بخش کشاورزی، مورد توجه قرار گرفت و با محور قرار گرفتن منابع و مصارف، اصلاح الگوی کشت و بهبود عملکرد در واحد سطح به عنوان دو روش سیاستگزاری مناسب معرفی شد و وزارت نیرو به عنوان دستگاه متولی حسابداری آب را پیشنهاد کرد. امید است با این سیاستگزاری ها، تهدید به فرصت تبدیل شده و الگویی برای سایر حوضه ها معرفی گردد. کلمات کلیدی: حسابداری ملی، آب کشاورزی، حوضه دریاچه اورمیهمقدمه:وضعیت نابسامان بزرگترین دریاچه ی کشور و مهمتر از آن حوضهی آبریز دریاچه، به جهت عدم تعادل منابع و مصارف آب (مقدار آب تجدیدپذیر) همراه با تغییرات بافت و ترکیب خاکها، شور شدن آبها، افت سفره های آبی زیرزمینی، کاهش رطوبت هوا، با افزایش دما به میزان 8/1 درجهی سانتیگراد نسبت به آمار درازمدت و عواقب ناشی از این عوامل، شرایطی پیش آورده است که ضرورت حفظ قطره های آب در گذر ثانیه های زمان را به حقیقتی غیرقابل تردید و شوخیناپذیر تبدیل می کند.قرن ها پیش ناصرخسرو گفته است:اندک اندک علم یابد نفس، چون عالی شود قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شودخشک شدن دریاچهی ارومیه در سال های اخیر، ما را به یاد مصرع دوم این بیت شعر میاندازد که ضرب المثل نیز شده است.
این ضرب المثل، ضرورت تفکر و تعقل در راستای موضوع آب و نتیجهگیری مفید و مؤثر در استفاده ی بهینه از منابع آبی را در ارتباط با تجمیع قطره ها و تبدیل به سانتیمتر مکعب ها و تجمیع آن ها به صورت لیترها و به همین ترتیب به مترمکعب ها، میلیون مترمکعب ها و آنگاه به میلیارد مترمکعب ها را یادآوری می کند.
عدم توجه به قطره ها، در طول حدود نیم قرن اخیر، نیم قرنی که در کنار اسراف در مصرف مواد غذایی، سوختی - زیان های فراوان ناشی از آن به خشک شدن دریاچهی ارومیه منجر گردیده است.جا دارد به موضوع حسابداری آب در طول یک سال آبی (اول مهر تا پایان شهریورماه) بطور جدی پرداخته شود و حساب قطره های آب به عنوان کوچکترین واحد در حسابداری آب حوضه ها و زیرحوضه ها (از نظر منابع و مصارف) بطور جدی مورد بررسی قرار گیرد تا بطور دقیق میلیاردها مترمکعب آب بارندگی سالیانه در جهت رفع نیازها مورد بهره برداری بهینه قرار گیرد.
در کشور خشک و نیمه خشکی مثل کشور ما، حسابداری آب و ارزشگذاری قطره های آن برای توسعه ی پایدار، باید مورد توجه جدی برنامه ریزان قرار گیرد.در بحث حسابداری آب، علاوه بر تأکید بر منابع و مصارف، به موضوع ارزش اقتصادی آب نیز بایستی پرداخته شود. به عنوان مثال، ارزش تولیدات به ازای مصرف هر یک مترمکعب آب در کشور ما 2/0، در کشور قرقیزستان 1/0 و در کشور ازبکستان 4/2 دلار است.
به گزارش وقت نیوز ، این مقایسه نشان می دهد که می توان ارزش تولیدات به ازای مصرف آب را با استفاده از تجارب کشورهای موفق بالا برد تا علاوه بر جلوگیری از هدر رفت مصارف آب، از تولید مواد کمارزش نیز جلوگیری شود.
تجارب کشورهای موفق در زمینه استفاده بهینه از منابع آب برای اختصاص به تولیدات باارزش در زمینه های کشاورزی و صنعتی، راهکاری است که رشد اقتصادی بالا و حفظ محیط زیست پایدار را در پی خواهد داشت. زیرا، در حسابداری آب تأمین حقابه ی تالاب ها و توجه به ارزش آن ها از نظر مادی و معنوی نیز مورد بررسی قرار می گیرد.این مقاله به منظور حسابداری دقیق آب در کلیه مراحل بارندگی، استحصال و مصرف با نگرش به آنچه که بود، آنچه که هست و آنچه که باید باشد تهیه شده و امید است مورد توجه کلیه ذینفعان و بهره برداران به ویژه کشاورزان، کارشناسان و مدیران قرار گیرد تا با عمل به آن ها، شاهد حوضه ی آبریز سرسبز و پایدار، باشیم.
همچنین، با الگو قرار دادن این حوضه و با حسابداری دقیق آب و تبدیل تهدید به فرصت، سایر حوضه های پنجگانه ی کشور را نیز در چارچوب توسعه ی پایدار از اضمحلال نجات و به نسل های بعدی همانطور تحویل دهیم که از نسل های گذشته تحویل گرفته بودیم و ثابت کنیم که فرزندان راستین این آب و خاک هستیم و به آن خیانت نکرده ایم. انشاءاله...بیان مساله: برای بررسی جایگاه داخلی آب مورد نیاز، توجه به آب مجازی و به عبارت بهتر آب واقعی، ضرورت دارد. مفهوم ساده ی آب مجازی می تواند «جمع کل آب موردنیاز برای تولید مقدار معینی از محصول، با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمانی و راندمان تولید باشد». «آلن» معتقد بود که هر شخص به طور میانگین چهارهزار لیتر آب واقعی در هر روز مصرف می کند. مصارف مستقیم آب هر نفر برای شرب و بهداشت به طور متوسط 100 تا 180 لیتر در روز و برای مصارف غیرمستقیم مانند غذا، پوشاک، کاغذ به طور متوسط روزانه سه هزار لیتر برآورد می شود.محتوی آب مجازی برای هر محصول، به شرایط محیطی و جوی در کل تولید محصول وابستگی مستقیم دارد. علاوه بر مسایلی همچون اقلیم و تکنولوژی تولید محصولات، رژیم غذایی نیز تأثیر بسیار زیادی را در حجم آب مصرفی جمعیت یک محدوده ی جغرافیایی دارد. به عنوان مثال، در صورتی که رژیم غذایی کل جمعیت کره زمین به رژیم غذایی مردم کشور آمریکا تغییر یابد؛ مقدار آب موردنیاز برای تولید غذای مردم جهان 75 درصد بیشتر از شرایط موجود خواهد بود. ( 1) نقش آب مجازی و لزوم توجه به آن باید در بحث مدیریت تقاضای آب مهم تلقی شود و با توجه به اثرات فراوانی که در بازار تقاضای آب می تواند داشته باشد، آن را تحت کنترل و هدایت خود درآورد.
لازم به ذکر است که صفت مجازی، به معنای غیرواقعی نیست، بلکه باید گفت که آب مجازی، آب واقعی است.به عنوان تعریف جامع آب مجازی، می توان گفت: آب مجازی بیانگر مقدار آبی است که برای تولید هر نوع محصول اعم از کشاورزی، صنعتی به مصرف می رسد تا آن محصول قابل استفاده شود. قسمت بسیار کوچکی از این آب (کمتر از یک در هزار) جذب کالا می شود و بخش عمده به صورت پساب آلوده به محیط برمی گردد.
اگر این محصولات به یک منطقه ی دیگر صادر شود، دیگر در آن منطقه نیازی برای مصرف آب برای تولید آن ها، لازم نخواهد بود. به طور کلی، می توان گفت که مفهوم تجارت آب مجازی به دادوستد آب مصرفی برای تولید کالاها و محصولات کشاورزی از طریق مبادله ی آن ها بین کشورها اشاره دارد.آب مجازی در محصولات کشاورزی را میتوان مجموع این ارقام و احجام آب به شمار آورد . ( 2 )- آب موردنیاز گیاه برای رشد.- آب تبخیر شده حین آبیاری.- آب تبخیر شده حین مهار و انتقال آب به مزرعه.- آب نفوذ کرده در زمین پس از آبیاری و از دسترس خارج شده.- آب جاری شده در زمین و جمع شدن در انتهای زمین پس از آبیاری.- آب تبخیر شده توسط گیاه و برگهای آن.- آب نشتی از کانالها و لولههای مربوطه قبل از آبیاری.- آب لازم برای تولید کودها، سموم و علفکشهای موردنیاز گیاه.- آب لازم برای نیروی کار و ماشینآلات موردنیاز به نسبت عمر و میزان کارکرد نیروی انسانی و ماشینآلات.انواع حسابداری آب:1- حسابداری عمومی آب: این روش برای اولین بار توسط هیأت حسابرسی آب استرالیا ارایه شد. این سیستم که می توان آن را سیستم ساده ی حسابداری آب نامگذاری کرد، بیبشتر برای حوضه ها و آبخوان ها به کار می رود.2- حسابداری آب ارایه شده توسط مؤسسه ی بین المللی مدیریت آب: اساس آن بر اندازه گیری میزان آب مصرف شده از حوضه ی آبخوان به جای آب استخراج شده طراحی شده است. در این سیستم «آب مصرف شده» و «آب قابل مدیریت» به طور جداگانه اندازه گیری می شوند.3- حسابداری ردپای آب: مفهوم ردپای آب در سال 2002 توسط «آرجین هوکسترا» با هدف اندازه گیری میزان مصرف مستقیم و غیرمستقیم آب برای تولید محصولات مختلف و مقایسه آن ها با میزان آب مورد استفاده، طراحی شده است. شاخص های کلی که در این نوع حسابداری محاسبه می شوند، عبارتند از: مصرف آب سبز، مصرف آب آبی و مصرف آب خاکستری. آب سبز عبارتست از آب بارندگی، آب آبی به مجموعه ای از آب های سطحی و زیرزمینی از آب های سطحی و زیرزمینی که برای تولید محصولات کشاورزی به کار می رود و آب خاکستری، به آب تصفیه شده و بازیافت شده از مصارف آبی اطلاق می گردد.4- سیستم حسابداری اقتصادی- زیست محیطی برای آب: در این روش حسابداری آب در قالب حسابداری ملی و به همراه متغیرهای مهم اقتصادی نظیر درآمد ملی اندازه گیری و مورد تحلیل قرار می گیرد و به همین دلیل این سیستم به سیستم حسابداری یکپارچه منابع آب معروف شده است. در این روش از یک طرف مبادلات فیزیکی آب و از طرف دیگر ارزش های اقتصادی ایجاد شده ی ناشی از این مبادلات مورد اندازه گیری قرار میگیرد ( 3 )آب مورد نیاز و مواد آلی: براساس برآورد کارشناسی، مقدار ماده ی آلی خاک های حوضه ی آبریز دریاچه ی ارومیه معادل نیم درصد است. بنابراین، افزایش مواد آلی خاک به منظور حفظ رطوبت و کاهش مصرف آب در مزارع و باغ ها بسیار ضروری است.
در صورتی که میزان ماده ی آلی خاک یک درصد افزایش یابد، بین 20 تا 25 درصد (در برخی منابع 15 تا 35 درصد) مصرف آب کاهش می یابد.
با توجه به کشت آبی سالانه 320 هزار هکتار و مساحت باغ های حوضه به وسعت 130 هزار هکتار در کل 450 هزار هکتار در سال آبیاری می شود. در صورت افزایش ماده ی آلی از 5/0 درصد فعلی به 5/1درصد، یعنی افزایش یک درصد، مقدار مصرف آب حداقل 675 میلیون مترمکعب کاهش خواهد یافت.
فعالیت هایی که موجب افزایش مواد آلی خاک می شوند، عبارتند از:1- رها کردن بقایای محصولات در مزرعه به جای سوزاندن یا جمع آوری آن ها (چون آن ها منابع اصلی بیوماس هستند) .2- استفاده از کمپوست و ورمی کمپوست.3- استفاده از کودهای ارگانیک.4- مالچ پاشی با مواد گیاهی یا ضایعات کشاورزی.5- استفاده از کودهای سبز یا پوشش گیاهی.6- تناوب کشت مناسب.7- کاهش شخمزنی خاک.8- جلوگیری از فرسایش خاک.کشاورزی حوضه ی آبریز دریاچهی ارومیه، بیم ها و امیدها:تأثیر توسعه ی افقی کشاورزی حوضه ی دریاچه و نیز اثر خشک شدن دریاچه بر آینده ی کشاورزی حوضه، موضوعی است که با توجه به جمیع جهات از نظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی، به یک نگرش عمیق نیاز دارد.
متهم کردن بخش کشاورزی و دفاع ناآگاهانه از این بخش، نمی تواند به راهکار مؤثری منتج شود، بناراین ضرورت دارد که کارشناسان، برنامه ریزان و مدیران بخش کشاورزی نگرش دیگری را در مورد این موضوع داشته باشند و با توجه به واقعیت ها، نسخه ی قابل قبولی را برای آینده ی کشاورزی حوضه و مهمتر از همه آینده ی حوضه ی آبریز ارایه کنند. در نهایت بحران خشک شدن دریاچه را از یک تهدید جدی به یک فرصت مناسب برای توسعه ی پایدار و حفظ محیط زیست، تبدیل کنند. در مورد بیم ها و امیدها در روند احیای دریاچه، باید به نقش بخش کشاورزی - با اثرات مثبت و منفی و به نگرش همه جانبه پرداخته شود. به نظر می رسد که نجات دریاچه با احیای بخش کشاورزی (با تأکید بر توسعه عمودی) بهتر باشد. منظور از توسعه ی عمودی، افزایش عملکرد در واحد سطح است.
نگرش های متفاوتی به جایگاه بخش کشاورزی در آینده ی دریاچه ارومیه وجود دارد. برخی با محدود کردن فعالیت ها و برخی دیگر حتی تعطیلی فعالیت های کشاورزی را توصیه می کنند.
در حالی که فعالیت های کشاورزی در راستای توسعه ی پایدار، می تواند به سهم خود در تعادل اکولوژیک منطقه و حتی نجات دریاچه مؤثر واقع شود. می توان با تثبیت سطح زیرکشت و تولید و با کاهش چهل درصد در مصرف آب، آرزش تولیدات کشاورزی (زیربخش های زراعت و باغبانی) را به چهار برابر افزایش داد (4 )لازم به ذکر است که با یکپارچه سازی اراضی زراعی و باغی، ضمن حفظ فعالیت های کشاورزی، می توان دریاچه را نیز از طریق صرفه جویی در مصرف آب نجات داد. زیرا با یکپارچه سازی اراضی و اجرای روش های آبیاری مدرن آب بسیار زیادی را میتوان صرفه جویی کرد.راهکارهای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی:استفاده از راهکارهای مدیریتی و افزایش شاخص کارآیی مصرف آب در مزارع کشاورزی یکی از گزینه های علمی برای مقابله با کمآبی است. با تغییر روش آبیاری، تسطیح مناسب، تقویم آبیاری (زمان و مقدار آبیاری)، و با رعایت تراکم کاشت و با کود دهی مناسب، می توان بدون کاهش معنی دار در علمکرد محصول، آبیاری را تا 15 درصد مقدار فعلی کاهش داد و در مصرف آب صرفه جویی به عمل آورد. افزایش بیست درصدی شاخص کارآیی مصرف آب، گام علمی بلندی است که در جهت افزایش درآمد کشاورز، کمک به تداوم فعالیت های کشاورزی در روستاها، کاهش مصرف نهاده های کشاورزی (به ویژه آب) و در نهایت کمک به پایداری تولید محصولات کشاروزی در شرایط خشکسالی و کمآبی محسوب می گردد. ( 5 )
با توجه به سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف (بند 8)، ارتقای بهره وری و نهادینه شدن مصرف بهینه آب در تمام بخش ها و به ویژه در بخش کشاورزی، با رعایت چارچوب سیاستهای زیر امکانپذیر است:- طراحی، تدوین و اجرای سند ملی الگوی مصرف آب در بخشهای مختلف و به هنگام سازی آن.- اعمال سیاست های تشویقی و حمایتی از طرح های بهینه سازی استحصال، نگهداری و مصرف آب.- تدوین و اعمال استانداردها و ضوابط لازم برای کاهش ضایعات آب، همچنین پایش کیفیت منابع آبی و جلوگیری از آلودگی آب ها.- اصلاح الگوی کشت و اعمال شیوه های آبیاری کارآمدتر، ایجاد سامانه های بهینه ی تأمین و توزیع آب شرب.- برنامه ریزی برای استفاده ی مجدد و بازچرخانی آب.- استفاده از آب آبیاری زیرزمینی.- تدوین و اجرای برنامه های عملیاتی مناسب برای ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب، به ویژه در سفره های زیرزمینی که دارای تراز منفی هستند و اعمال مدیریت خشکسالی و سیل، سازگار با شرایط اقلیمی.- و مهمتر از همه اجرای پروژه یکپارچه سازی اراضی کشاورزی ( 6 )روش های کاهش تقاضای آب از طریق مصرف سوپر جاذب ها:براساس بررسی های معاونت پژوهش های زیربنایی و امور تولیدی مراکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، در حال حاضر بیش از 90 درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود که بخش قابل توجهی از آن به علت استفاده از روش های سنتی و شیوه های نادرست آبیاری هدر می رود.
با توجه به اهمیت تنش آبی در کشور، به کارگیری راهکارهای مناسب برای مدیریت این مشکل ضروری است. یکی از روش های موجود که کاربرد آن می تواند تا حدود هفتاد درصد موجب صرفه جویی در مصارف آب بخش کشاورزی شود، استفاده از پلیمرهای سوپرجاذب است. این روش به تنهایی و یا در کنار سایر روش های نوین آبیاری، این پتانسیل را دارد که سرزمین های خشکی مانند ایران را از مصیبت خشکسالی و فجایع زیست محیطی از یکسو و وابستگی شدید غذایی و بحران اشتغال از سوی دیگر برهاند . ( 7 )نتیجه گیری: حسابداری آب حوضه ها بر عهده وزارت نیرو باید باشد و برای هرسال آبی منابع و مصارف برحسب مصارف بخش ها از جمله بخش کشاورزی اعلام گردد. برای افزایش منابع و درست مصرف کردن مصارف در بخش کشاورزی پیشنهادهای زیر مطرح می شود:- رعایت کلیه ی اصول مرتعداری، آبخیزداری و آبخوانداری.- پژوهش کاربردی در زمینه های به زراعی و به نژادی و اجرای دقیق آن ها.- کاهش تلفات آب در مراحل استحصال، انتقال و همچنین در داخل مزارع و باغات.- کاهش تبخیز از سطح خاک از طریق افزایش مادهی آلی خاک.- یکپارچه سازی اراضی کشاورزی و نقش بسیار مؤثر آن در کاهش آب آبیاری.- جلوگیری از انجام شخم به موازات شیب زمین، در دیمزارها.- جایگزینی بخشی از کودهای شیمیایی با کودهای پتاسه و آلی.- تهیه ی علمی الگوی کشت و الزام به رعایت دقیق آن.-اصلاح الگوی کشت براساس چهار اصل: ثابت ماندن سطح زیرکشت (به خاطر حفظ اشتغال موجود و اهداف زیست محیطی و در چارچوب کشاورزی پایدار)، مقدار تولید (به خاطر حفظ اشتغال در بخش های خدمات و صنعت)، کاهش 40 درصد مصرف آب فعلی و افزایش ارزش تولیدات به چهار برابر مدنظر است و به سرعت باید اجرایی گردد.امید است با توجه جدی به حسابداری آب و بهبود مستمر بهره برداری از این منبع باارزش، ضمن احیای دریاچه ی ارومیه، نسبت به احیای حوضه ی آبریز نیز اقدام شود تا این حوضه الگویی برای سایر حوضه های آبریز کشور باشد.مراجع: (1 ) . سهرابی، ح. گاهنامه الکترونیک دفتر توسعه پایدار دانشگاه صنعتی امیرکبیر ( 2 ). مهدیزاده، ت (1378). آب مجازی. مفاهیم و مدیریت استراتژیک آن. جلد اول ( 3 ). ابوالحسنی، ل (1395). بررسی روشهای اجرای حسابداری آب. معرفی و اجرای کارآمدترین روش. نشریه آب و توسعه پایدار، شماره 6، ص 9-22. ( 4 ). شایانفر، ح (1394). آب و آینده با نگرشی به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، انتشارات پژوهشهای دانشگاهی. تبریز( 5 ). نیکخواه م، رحیمیان م، روستا م، رزاقیان ح (1394 ). ارزیابی برخی راهکارهای مدیریت افزایش شاخص کارآیی مصرف آب مزارع گندم در شرایط شور، آب و توسعه پایدار. شماره 3، ص 53-58.( 6 ). شایانفر، ح (1396). مقدمه ای بر حسابداری و جسابرسی آب در حوضه دریاچه اورمیه، انتشارات قیزیل قلم( 7 ) . میرجلیلی، ف. (1395). بحران آب در ایران و نقش پلیمرهای سوپرجاذب در حل آن، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی.586